مارک ایران

از دهه 1960 ‏در اروپا و آمریکا تلاشهای بسیاری انجام گرفت تا زمینه‌ای برای تبادل اطلاعات کتابشناختی به وجود آید. امّا برای تحقق این امر قبل از هر چیز نیاز به استاندارد شدن توصیفهای کتابشناختی بود. کنفرانس پاریس در سال 1961 مشوق بیاری از کشورها برای تدوین قواعد فهرستنویسی ملّی، مبتنی بر«اصول پاریس» شد. تدوین و انتشار استاندارد بین المللی توصیف کتابشناختی برای تک نگاشتها در سال 1971 توسط ایفلا، شیوه متحدالشکلی را برای ارائه اطلاعات کتابشناختی کتابها توصیه کرد و به دنبال آن سایر«آی.اس.بی.دی.»ها برای انواع مواد کتابخانه‌ای منتشر شد و به تدریج راه خود را در بسیاری از کشورها بازکرد. ‏از طرفی سازمان بین المللی استاندارد نیز، ISO 2709 ‏ را به منزله استاندارد بین‌المللی تبادل اطلاعات کتابشناختی منتشرکرد. با انتشار این استاندارد، راه مبادله اطلاعات از طریق رکوردهای قابل خواندن با ماشین هموار شد. با این همه به علت اینکه هنوز قوانین و شیوه‌های گوناگونی برای فهرستنویسی وجود داشت و برای نشان دادن محتوای رکورد تدابیر خاصی تدوین نشده بود، تبادل اطلاعات ماشینی، بازهم با اشکال روبه رو می‌شد. کتابخانه کنگره آمریکا که از دهه پنجاه به فکر ماشینی کردن نظام فهرستنویسی خود بود ‏، پس از حدود ده سال تجربه، سرانجام در سال 1968 موفق شد حدود۵٠ ‏هزارکتاب را با فرمت ماشین‌خوان فهرست کند. باید توجه داشت که این نظام که به «مارک» معروف شد، نه برای مبادلهٔ اطلاعات، که بیشتر به منظور سازماندهی، اشاعه و بازیابی سهل و سریع اطلاعات به وجود آمد. از آنجاکه نظامها وقواعد فهرستنویسی به علت ویژگیهای منحصر به فرد زبانی وفرهنگی، به هر حال با هم متفاوت است،کشورهایی چند نیز به تبع آمریکا، برای کشور خود دست به ایجاد مارک ملّی زدند. اینچنین است که امروز ما شاهد مارک آمریکا، مارک انگلیس، مارک کانادا و دهها مارک ملّی دیگر هستیم که هیچکدام مستقیماً قابل تبدیل به دیگری نیست. لذا هر سازمان ملّی برای اینکه بتواند از سایر مارکها استفاده کند باید به تعداد مارکهایی که دریافت می‌کند برنامه تبدیل کامپیوتری داشته باشد. بنابراین مسأله تبادل اطلاعات به صورت بین المللی همچنان لاینحل ماند. برای رفع این نقیصه، ایفلا مسأله یک فرمت تبادل جهانی قابل خواندن با ماشین را برای مبادله عناصر کتابشناختی در کتابخانه‌های ملّی، در دستور کار خود قرار داد. پیشنهاد ایجاد چنین فرمتی مشترکاً توسط دو بخش فهرستنویسی و تکنولوژی اطلاعات ایفلا اراثه شده بود. کار تحقیق و تدوین آن در سال 1977 به نام ‏ UNIMARC: Universal MARC Format ‏منتشر گردید. در این ویراست تصریح شده بود که «هدف اولیه و اساسی یونی مارک، تسهیل مبادله بین‌المللی اطلاعات کتابشناختی ماشین خوان بین سازمان های ملی کتابشناختی است». این ویراست اختصاصاً کتاب و پیایندهای چاپی در بر می‌گرفت، ولی برای برخی مواد دیداری و شنیداری از جمله موسیقی، فیلم سینمایی و مواد شنیداری نیز فیلدهای موقت پیشنهاد شده بود. ویراست دوّم آن در سال 1980 منتشر شد. در این ویراست فیلدهایی برای مواد جغرافیایی تخصیص داده شد و بسیاری از مطالب مربوط به تک نگاشتها و پیایندها و فیلدهای موقت مواد دیداری و شنیداری مورد بازنگری و تجدید نظر قرارگرفت. در سال 1983 ‏با توجه به نیاز مبرم برای شرح و بسط فیلدما و ارائه راهنماییهای گویاتر، دستنامه‌ای با عنوان UNIMARC Handbook انتشار یافت. در سال 1987 ویراست دیگری با عنوان UNIMARC Manual منتشر شد که کلیه مواد کتابخانه‌ای از جمله مواد دیداری و شنیداری و منابع جغرافیایی را نیز در بر می‌گرفت. در این ویراست کلیه فیلدهای موقت قبلی تثبیت شد و گسترش یافت ولی برای فایلهای کامپیوتری یک فیلا موقت پیشنهاد شد. در سال 1994 دستنامه دیگری جایگزین ویراست قبلی شد. این دستنامه حاوی اضافات و تغییراتی بود که به وسیله کمیته دائمی یونی مارک بین سالهای 1990 تا 1993 پیشنهاد شده بود. دستنامه جدید با صحافی کلاسوری امکان جایگزین کردن صفحات تجدیدنظر شده را در متن اصلی میسر می‌سازد. از آن زمان تاکنون برای روزآمد کردن آن سه پیوست منتشر شده است. آخرین پیوست در سال ٢٠٠٠ ‏منتشر شد. با به وجود آمدن یونی مارک، اکنون سازمان‌های ملی فهرستنویسی قادرند با نوشتن دو برنامه تبدیل از کلیه فرمت‌های ماشین‌خوان برای تبادل اطلاعات استفاده کنند. این دو فرمت عبارتند از: یکی از فرمت ملّی به یونی مارک و دیگری از یونی مارک به فرمت ملّی. استقبال جهانی از این فرمت به آهستگی انجام گرفت، ولی از اواخر دهه ١٩٨٠ ‏و اوایل ١٩٩٠ ‏سرعت بیشتری یافت. گرچه یونی مارک در اصل برای تبادل اطلاعات به وجود آمده بود، ولی بسیاری از کشورها، بخصوص آنها که هنوز فرمت ماشین‌خوان ملی تهیه نکرده بودند، از این فرمت به منزله فرمت ذخیره و بازیابی اطلاعات نیز استفاده کرد. از آن جمله‌اند کشورهایی مثل اسلواکی، ایتالیا، پرتغال، چک، روسیه، کرواسی، لیتوانی، هلند، هفد، یونان. علاوه بر این، وقتی قرار شد کشورهای جامعه اروپا فهرست جامعی آز رکوردهای کتابشناختی خود را به صورت متحدالشکل منتشر کنند، یونی مارک را به منزله یک فرمت مشترک پذیرفتند. این مسأله در توسعه و جامعیت یونی مارک تاثیر بسیار داشت. مسؤولیت پشتیبانی از یونی مارک به عهده، برنامه کبترل کتابشناختی جهانی و مارک بین المللی (UBCIM) یکی از برنامه‌های اصلی ایفلاست. هدف این برنامه هماهنگ کردن فعالیت‌های مربوط به توسعه سیستم‌ها و استانداردهای کنترل کتابشناختی ملی و تبادل جهانی اطلاعات کتابشناختی است. بنابراین از سال 1980 به بعد، یونی مارک در صدر فعالیت‌های UBCIM قرار گرفت. بدین منظور کمیته دائمی مارک بین المللی (PUC) تشکیل شد. دفتر مرکزی این کمته از سال 1987 ‏تا سال ١٩٩٠ ‏در کتابخانه بریتانیا و از سال ١٩٩٠ ‏تاکنون در کتابخانه آلمان مستقر بوده است. قرار است این دفتر از سال ٢٠٠٣ ‏به کشورر پرتغال منتقل شود. توصیف کتابشناختی رکوردهای یونی مارک مبتنی بر استانداردهای آی.اس.بی.دی. (ISBDs) برای کتاب، کتابهای نادر، فایلهای کامپیوتری، موسیقی نوشتاری و مواد دیداری و شنیداری است. یونی مارک همچنین دارای دستنامه‌ای برای مستندات است که ویراست دوم آن در سال 2001 ‏از طرف UBCIMمنتشر شد.